Jednym z najważniejszych zabytków Lublina jest kościół i klasztor oo. Dominikanów. Zakon przybył do Lublina w latach trzydziestych XIII wieku. W 1342 roku, po najeździe Tatarów, z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego, w miejscu starego, drewnianego, został wybudowany ceglany, gotycki, jednonawowy kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika.
Świątynia była kilkukrotnie rozbudowywana. Największa przebudowa miała miejsce po pożarze w 1575 roku. Budowli nadano wówczas cechy typu renesansu lubelskiego. Architektem przebudowy był Rudolf Negroni. W XVII i XVIII wieku do kościoła dobudowano szereg kaplic - w tym m.in. Kaplicę Firlejów z bogatą dekoracją sztukateryjną i renesansowym nagrobkiem Mikołaja i Piotra Firlejów, ozdobioną sztukateriami Kaplicę Ossolińskich oraz Kaplicę Tyszkiewiczów z XVII-wieczną polichromią na kopule, przedstawiającą sąd ostateczny. W roku 1967 kościół został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej przez papieża Pawła VI.
Wraz z kościołem od XV do XVII wieku budowany był etapami przylegający klasztor. W najstarszej części zachowały się sklepienia krzyżowo-żebrowe oraz portal z XV wieku. Jednym z ciekawszych miejsc w klasztorze jest dawny refektarz z charakterystycznym sklepieniem palmowym, opartym na jednej kolumnie. Według tradycji klasztornej, w refektarzu została podpisana Unia Lubelska w 1569 roku. Po zawarciu Unii w kościele odbyło się uroczyste nabożeństwo dziękczynne.
Lubelscy Dominikanie przez kilka wieków byli w posiadaniu jednej z największych w świecie relikwii Krzyża Świętego. Relikwia trafiła w XIV wieku do Lublina z Kijowa. W 1991 roku została skradziona i do dnia dzisiejszego jej nie odnaleziono.
Podczas zakończonego w 2012 roku remontu w północnym skrzydle klasztoru utworzono ekspozycję, w której zgromadzono przedmioty związane z zakonem. Najcenniejsze eksponaty można podziwiać w klasztornym skarbcu. Wystawa prezentuje m.in. kolekcję zabytkowych ksiąg, szat liturgicznych i wyrobów złotniczych, oraz krzyż związany z zaprzysiężeniem Unii Lubelskiej.
W roku 2018 zakończył się ostatni duży remont kościoła. Zarówno kościół jak i klasztor ze skarbcem częściowo udostępnione są do zwiedzania.
Posłuchaj o bazylice oo. Dominikanów
Obiekt uhonorowany Znakiem Dziedzictwa Europejskiego.
