KUL jest najstarszą uczelnią Lublina i jednym z najwcześniej powstałych uniwersytetów w Polsce. Został powołany w 1918 r. z inicjatywy ks. Idziego Radziszewskiego, który był jego  pierwszym rektorem. Uczelnia  swą siedzibę znalazła w dawnym klasztorze dominikanów obserwantów (przekształconym w czasach zaborów w koszary i znacznie przebudowanym).  Koszary (tzw. Świętokrzyskie - od wezwania kościoła) znajdowały się tutaj  do początku  lat 20. XX wieku, kiedy to budynki oddano w użytkowanie nowo powstałej uczelni, która mieści się tam do dziś. W latach 70. XX w. frontowe skrzydło zespołu spłonęło (odbudowano je  już w nowoczesnym kształcie), zaś na przełomie XX/XXI w. powstał obok gmach Instytutu Jana Pawła II, którego imię uniwersytet obecnie nosi.

Późniejszy papież, przez wiele lat blisko związany z uczelnią (początkowo  jako docent ks. Karol Wojtyła, potem biskup, arcybiskup, wreszcie kardynał) kierował Katedrą Etyki na Wydziale Filozofii KUL  przez prawie ćwierć wieku. Uwagę przykuwa stojący na dziedzińcu  piękny  pomnik papieża Jana Pawła II oraz prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego, ukazujący ich w uścisku podczas inauguracji pontyfikatu. 

W 2007 r. rozpoczęło działalność Muzeum Uniwersyteckie Patronalne KUL, prezentujące historię i dorobek uczelni. Uniwersytet  jest też terenem działalności wielu ważnych inicjatyw naukowych, społecznych i kulturalnych – do najbardziej znanych należy Scena Plastyczna Leszka Mądzika.